Η αίσθηση ότι ο χρόνος «τρέχει» καθώς μεγαλώνουμε είναι κοινή εμπειρία. Όταν ήμασταν παιδιά, οι μέρες και οι καλοκαιρινοί μήνες φαινόταν ατελείωτοι· μεγαλώνοντας όμως νιώθουμε ότι όλο και λιγότερος χρόνος μας απομένει, σαν η ζωή να «επισπεύδεται».
Η υποκειμενική μας αντίληψη του χρόνου δεν είναι σταθερή: επηρεάζεται από τη βιολογία του εγκεφάλου, την ψυχολογία της προσοχής και της μνήμης, αλλά και το περιεχόμενο των εμπειριών μας.
Στο άρθρο αυτό εξετάζουμε τους νευροβιολογικούς μηχανισμούς της αντίληψης του χρόνου, τα ευρήματα ερευνών για την επίδραση της ηλικίας, το ρόλο της ρουτίνας και της μνήμης, καθώς και πρακτικές συμβουλές για να «περιορίσουμε» την αίσθηση ότι ο χρόνος κυλά χωρίς να τον ζήσουμε πλήρως.
Νευροβιολογική βάση της χρονικής αντίληψης
Ο εγκέφαλός μας διαθέτει πολύπλοκους μηχανισμούς για να αντιληφθεί τη διάρκεια των γεγονότων. Διάφορες περιοχές συνεργάζονται σε αυτό το έργο: π.χ. ο πρόσθιος φλοιός, οι βρεγματικές ζώνες, τα βασικά γάγγλια, ο ιππόκαμπος και η παρεγκεφαλίδα εμπλέκονται στην επεξεργασία του χρόνου. Ο εγκέφαλος διατηρεί «εσωτερικά ρολόγια»: η θεωρία του «χρονόμετρου του πληθυσμού» υποστηρίζει ότι δυναμικά πρότυπα νευρωνικής δραστηριότητας σε δίκτυα νευρώνων εξελίσσονται με σταθερούς ρυθμούς, επιτρέποντάς μας να συμπεράνουμε πόσος χρόνος πέρασε. Για παράδειγμα, έρευνες σε πειραματόζωα δείχνουν ότι η τροποποίηση της δραστηριότητας στον στρατιωτό φλοιό (striatum) – περιοχή που εμπλέκεται στις αποφάσεις που σχετίζονται με το χρόνο – προκαλεί αλλαγές στην εκτίμηση της διάρκειας.
Η βιοχημεία του εγκεφάλου παίζει σημαντικό ρόλο: ορισμένοι νευροδιαβιβαστές ρυθμίζουν την αίσθηση του χρόνου. Ειδικότερα, η ντοπαμίνη εμπλέκεται στην αντίληψη χρονικών διαστημάτων από δευτερόλεπτα έως λεπτά. Μεταβολές στα επίπεδα ντοπαμίνης (π.χ. στην νόσο του Πάρκινσον) προκαλούν δυσκολία στην ακριβή εκτίμηση της διάρκειας. Αντίστοιχα, η ακετυλοχολίνη σχετίζεται με τη μνήμη και την προσοχή σε εργασίες χρονικής αντίληψης. Γενικά, όταν είμαστε πλήρως συγκεντρωμένοι σε μια δραστηριότητα, ο εγκέφαλος «επεξεργάζεται» τον χρόνο χωρίς να τον αντιλαμβανόμαστε (πολύπλοκη νευρωνική δραστηριότητα χωρίς παύσεις), ενώ όταν βαριόμαστε ή περιμένουμε, οι μηχανισμοί χρονισμού μας γίνονται πιο αισθητοί.
Πειράματα με νευροαπεικονίσεις δείχνουν ότι στο δεξί βρεγματικό λοβό υπάρχουν νευρώνες ειδικοί για συγκεκριμένα χρονικά μήκη: όταν εκτίθενται επανειλημμένα σε οπτικά ερεθίσματα ίδιου διαστήματος, αυτοί οι νευρώνες «κουράζονται» (μειωμένη δραστηριότητα) και αλλοιώνεται η αντίληψη του χρόνου. Έτσι, αν οι παλαιότερες νευρωνικές «γραμμές» έχουν επαναλάβει τις ίδιες εμπειρίες (ρουτίνα), η «προσαρμογή» τους μπορεί να οδηγήσει σε ταχύτερη υποκειμενική ροή του χρόνου. Συνολικά, η επιστήμη καταλήγει ότι η αντίληψη του χρόνου διαμορφώνεται από τη συνδυασμένη δραστηριότητα πολλαπλών εγκεφαλικών συστημάτων (συμπεριλαμβανομένου του μετωπιαίου φλοιού, των βασικών γαγγλίων, του ιππόκαμπου και της παρεγκεφαλίδας), καθώς και από τους νευροδιαβιβαστές που τους επηρεάζουν. Η εκάστοτε εσωτερική κατάσταση (π.χ. διάθεση, προσοχή, κόπωση) μεταβάλλει το πώς «κυλά» η προσωπική μας χρονική εμπειρία.
Πώς αλλάζει η αντίληψη του χρόνου με την ηλικία
Με την αύξηση της ηλικίας όντως πολλοί άνθρωποι νιώθουν ότι ο χρόνος «συρρικνώνεται». Πιο αναλυτικά, έρευνες δείχνουν ότι καθώς μεγαλώνουμε, βρισκόμαστε να αξιολογούμε μεγάλα χρονοδιαστήματα (π.χ. δεκαετίες) ως πιο σύντομα σε σχέση με τα παιδιά. Σε μελέτη που δημοσιεύτηκε στη Scientific American, συμμετέχοντες 14–94 ετών δήλωσαν ότι τα μικρότερα διαστήματα (εβδομάδες, μήνες, έτη) περνούσαν «γρήγορα» ανεξάρτητα από την ηλικία. Όταν όμως αξιολογήθηκαν πολύ μεγαλύτερα διαστήματα (π.χ. δεκαετίες), οι μεγαλύτεροι σε ηλικία φάνηκε να βιώνουν ταχύτερη μετάβαση του χρόνου. Οι ερευνητές Wittmann και Lenhoff βρήκαν ότι άτομα άνω των 40 θυμούνταν την παιδική ηλικία τους ως πολύ «αργή» και έβλεπαν μια σταδιακή επιτάχυνση μετά την εφηβεία.
Προκύπτει λοιπόν η ερώτηση: γιατί οι ενήλικες εκλαμβάνουν τον χρόνο πιο γρήγορα; Ένας βασικός παράγοντας είναι το ποσοστό αναλογίας του χρόνου στον συνολικό χρόνο ζωής: για ένα παιδί, ένα έτος αποτελεί μεγάλο ποσοστό της έως τώρα ζωής του (π.χ. ένα 11χρονο βιώνει τη μέρα ως περίπου το 1/4000 της ζωής του), ενώ για έναν 55χρονο η ίδια μέρα είναι μόλις το 1/20000. Αυτό σημαίνει ότι οι καινούργιες εμπειρίες της νιότης γεμίζουν τη μνήμη, κάνοντας το παρελθόν πλούσιο σε «σημεία», ενώ οι επαναλαμβανόμενες ημέρες ενός μεγαλύτερου ενήλικα μοιάζουν να «συμπυκνώνονται» σε λίγες ασαφείς αναμνήσεις. Επιπλέον, σε επίπεδο βιοχημείας, ενοχοποιείται και η μείωση νευροδιαβιβαστών όπως η ντοπαμίνη με την ηλικία. Ορισμένοι ερευνητές προτείνουν ότι η μείωση της ντοπαμίνης στο γήρας μπορεί να συμβάλει στην επιτάχυνση της αντίληψης του χρόνου.
Άλλες θεωρίες βασίζονται στην ψυχολογία της μνήμης: όταν κοιτάμε πίσω σε μία περίοδο της ζωής μας (αναδρομική προοπτική), εκτιμούμε το πόσο «πλούσια» ήταν σε μοναδικά γεγονότα. Εάν έχουμε δημιουργήσει πολλά νέα, αξέχαστα γεγονότα, τότε το αντίστοιχο διάστημα φαίνεται μεγαλύτερο. Αυτή η ιδέα του «παράδοξου των διακοπών» περιγράφει πώς, ενώ ένα ταξίδι φαίνεται να περνά γρήγορα όσο το ζούμε, όταν αναπολούμε τις εμπειρίες μας, μας φαίνεται μακρύτερο χάρη στα πολλά νέα ερεθίσματα και τις αναμνήσεις. Αντίθετα, αν στη ζωή μας επικρατεί η ρουτίνα, έχουμε λίγα νέα «άγκιστρα μνήμης» σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα και θυμόμαστε το παρελθόν μας πιο «συμπιεσμένο» και άχρωμο.
Ρουτίνα, νέες εμπειρίες και μνήμη
Οι καθημερινές ρουτίνες και οι οικείες συνήθειες μας κάνουν τον χρόνο να φαίνεται να περνά πιο γρήγορα, ιδίως εκ των υστέρων. Όταν η ζωή μας γεμίζει με επαναλαμβανόμενες δραστηριότητες, ο εγκέφαλος δεν «εγγράφει» πολλά νέα δεδομένα στη μνήμη – με αποτέλεσμα οι αναμνήσεις αυτής της περιόδου να είναι φτωχές σε λεπτομέρειες. Έτσι, κοιτώντας πίσω, φαίνεται ότι ο καιρός κύλησε χωρίς σημαντικές εναλλαγές. Σε αντίθεση, όταν αντιμετωπίζουμε κάτι νέο ή συναρπαστικό, η αντίληψη της διάρκειας διαχρονικά στέλνει στον εγκέφαλο πολλαπλά ερεθίσματα, και η μνήμη αποθηκεύει έντονες και πολλές λεπτομέρειες. Αποτέλεσμα: ενώ στην πράξη ο χρόνος κατά τη νέα εμπειρία «είναι γεμάτος», υποκειμενικά μας φαίνεται να κυλά πιο αργά (στο παρόν), και αναδρομικά μας δίνει την αίσθηση μιας μεγάλης διάρκειας.
Εφαρμοσμένες μελέτες το επιβεβαιώνουν αυτό: σε ένα κλασικό πείραμα οι συμμετέχοντες εκτελούσαν δύο τύπους εργασιών – μια απολύτως τυπική και μια με απρόβλεπτα στοιχεία. Εκείνοι που έκαναν πάντα ακριβώς την ίδια «ρουτινιασμένη» εργασία την εκτιμούσαν να έχει διαρκέσει λιγότερο χρόνο σε σχέση με όσους είχαν μικρές αλλαγές στην ακολουθία. Όπως σημειώνουν οι Avni-Babad και Ritov, «εκτός αν οι άνθρωποι βιώσουν μεγάλες αλλαγές που σπάνε τη ρουτίνα και τους δίνουν σημεία αναφοράς στη μνήμη, η ζωή μπορεί να μοιάζει ένα ατελείωτο, δίχως χρονικό περιορισμό, μονοπάτι ρουτίνας».
Ο παράδοξος όμως των διακοπών περιγράφεται εξίσου από άλλες πηγές: ερευνητές αναφέρουν ότι όταν απολαμβάνουμε κάτι, ο χρόνος φαίνεται να περνά γρήγορα, αλλά αναδρομικά μοιάζει με μικρότερη περίοδο λόγω των πολλών νέων αναμνήσεων. Όσο μεγαλώνουμε, οι αυξανόμενες υποχρεώσεις και η έλλειψη «πρώτων» εμπειριών σημαίνουν πως η ζωή μας εκ των πραγμάτων είναι πιο προβλέψιμη, γεγονός που κάνει την αντίληψη του χρόνου να «επισπεύδεται» εκ των υστέρων. Η πανίσχυρη επίδραση της εικόνας και της μνήμης αναδεικνύεται: νέες εμπειρίες (ταξίδια, χόμπι, μάθηση) ενεργοποιούν περιοχές όπως ο αισθητηριακός φλοιός και ο ιππόκαμπος, δημιουργώντας ζωντανές και ανθεκτικές μνήμες. Όσο περισσότερα «άγκιστρα» μνήμης γεμίσουμε στο παρελθόν μας, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η αίσθηση ότι ο χρόνος εκτείνεται.
Πρακτικές συμβουλές για «επιβράδυνση» της αντίληψης του χρόνου
Παρά την αντικειμενική πορεία του ρολογιού, υπάρχουν τρόποι να «γεμίσουμε» τη ζωή μας με εμπειρίες και προσοχή, ώστε η υποκειμενική αντίληψη να γίνει πιο «βραδεία». Ο εγκέφαλός μας ουσιαστικά «περιφρουρεί» τη συνήθεια, οπότε αρκούν μικρές αλλαγές για να τον ενεργοποιήσουν εκ νέου. Οι παρακάτω πρακτικές έχουν προταθεί από ειδικούς για να ανανεώσετε την αίσθηση του χρόνου:
-
Ανακατέψτε τη ρουτίνα: Έστω και μικρές αλλαγές επιτυγχάνουν «ανατροπή» των εγκεφαλικών κυκλωμάτων. Φορέστε το ρολόι σας στο άλλο χέρι ή αλλάξτε τη διαδρομή προς τη δουλειά. Μεταφέρετε λίγο τα έπιπλα στο σπίτι, δοκιμάστε νέο καφέ ή νέο μονοπάτι στην πόλη. Όπως λέει ο Eagleman, τέτοιες «παραμικρές αλλαγές» αρκούν για να προκαλέσουν την προσοχή μας και να φέρουν στο νου την αίσθηση «κάτι καινούριο συμβαίνει». Έτσι ξαναζωντανεύει η περιέργειά μας και οι ημέρες αποκτούν ποικιλία, με αποτέλεσμα να φαίνονται πιο πλούσιες αναδρομικά.
-
Ψάξτε για νέες εμπειρίες: Εντάξτε στη ζωή σας δραστηριότητες που δεν κάνατε παλιά. Μάθετε κάτι πρωτόγνωρο (νέο χόμπι, νέα γλώσσα, μουσικό όργανο) ή κάντε μικρές «αποδράσεις» – ακόμη και ένα σύντομο ταξίδι σε άγνωστη περιοχή ή ένα ενδιαφέρον σεμινάριο. Κάθε νέος ερεθισμός θα γεμίζει την προσοχή σας και θα δημιουργεί «κλειδιά» στη μνήμη. Όπως σημειώνει ο James από τον 19ο αιώνα, όταν η καθημερινή δράση παύει να εμπλουτίζει τη μάθηση, οι μέρες φαίνονται πιο σύντομες. Γεμίστε λοιπόν τη ζωή σας με συναρπαστικές και ουσιαστικές στιγμές – θα σας φαίνονται πιο αργές και πλούσιες μετέπειτα. Αποφύγετε τη μονοτονία: κάθε φορά που κάνετε κάτι για πρώτη φορά, η εγκεφαλική «γραμμή» του χρόνου ενεργοποιείται πιο έντονα.
-
Καλλιεργήστε την ενσυνειδητότητα (mindfulness): Όταν είμαστε πλήρως παρόντες, η προσοχή μας εστιάζεται σε κάθε λεπτομέρεια. Μελέτες δείχνουν ότι η πλήρης συγκέντρωση στην παρούσα στιγμή κάνει κάθε εμπειρία να διαρκεί περισσότερο στο υποκειμενικό «ρολόι» μας. Προσπαθήστε να κάνετε ένα πράγμα τη φορά, χωρίς πολυδιεργασία. Απλές ασκήσεις, όπως η άσκηση «5-4-3-2-1» (αναγνωρίστε 5 πράγματα που βλέπετε, 4 που ακούτε, 3 που αγγίζετε, κ.ο.κ.), βοηθούν να «κολλήσουμε» με το τώρα. Όσο περισσότερο παρατηρείτε τις απλές αισθήσεις (π.χ. τη μυρωδιά του πρωινού καφέ, το ηχόχρωμα γύρω σας), τόσο περισσότερο μεγαλώνει η διάρκεια κάθε στιγμής στην αντίληψή σας.
-
Κρατήστε ημερολόγιο ή φωτογραφικό αρχείο: Η καταγραφή των γεγονότων της ημέρας κάνει τη ζωή μας να φαίνεται πιο «πλούσια» σε αναμνήσεις. Όταν αφιερώνουμε χρόνο να αποτυπώσουμε τι ζήσαμε – είτε σε γραπτές σημειώσεις είτε με φωτογραφίες – δημιουργούμε μνημονικά «στίγματα» που επιμηκύνουν νοητικά τη διάρκεια. Όπως γράφει και ο Ryan Reeves, με το ημερολόγιο «συγκρατούμε τη στιγμή και αναγκάζουμε τον εαυτό μας να βιώσει βαθύτερα, κάτι που μας αποτρέπει από το να απλώς περνάμε τη ζωή μας». Κάθε ανασκόπηση των σημειώσεων ή των φωτογραφιών σας θα σας υπενθυμίζει το πλήθος των εμπειριών, κάνοντας το παρελθόν σας να φαντάζει πλουσιότερο.
Κλείνοντας, η αντίληψη του χρόνου δεν είναι ένα απλό φαινόμενο· είναι στενά συνδεδεμένη με το πώς ο εγκέφαλος καταγράφει εμπειρίες και πόσο προσηλωμένοι είμαστε σε αυτές. Η νευροεπιστήμη μάς λέει ότι ο χρόνος είναι κατασκευή του μυαλού δεν ρέει παντού το ίδιο για όλους. Καθώς μεγαλώνουμε, ο εγκέφαλός μας τείνει να χρησιμοποιεί «παλιότερους χάρτες» για να κινείται στον χρόνο. Αντί να τον αφήνουμε να μας «ξεφεύγει», μπορούμε να παίρνουμε τον έλεγχο με νέα ερεθίσματα, ενσυνείδητη παρουσία και πλούσιες μνήμες. Έτσι, αντί η ζωή να μοιάζει με μίνιμουμ «επαναλήψεις», θα γίνει μια πολύπλευρη περιπέτεια με πολλές νέες σελίδες – και κάθε μέρα θα αξίζει να μετράει.
Πηγές
-
Neuroscience News – “How the Brain Creates the Experience of Time”neurosciencenews.com
-
Scientific American – “Why Does Time Seem to Speed Up with Age?”scientificamerican.comscientificamerican.com
-
Psychinfo.gr – “Η αντίληψη του χρόνου”psychinfo.gr
-
The Good Trade – “You Can Use the ‘Novelty Effect’ To Slow Down Time”thegoodtrade.com
-
I Done This Blog – “How to slow down time: The science behind stopping life from passing you by” – blog.idonethis.com
-
Art of Manliness – “Be a Time Wizard: How to Slow Down and Speed Up Time”
